به صورت کلّی در نگاه مشهور علماء عمومات به سه دسته میشوند: عام مشمولی عام مجموعی و عام بدلی، در حالی که أظهر این است که چیزی به نام عام مجموعی نداشته باشیم و باید برای اینمورد از لفظ کلّ استفاده کرد.

در برخی موارد آیات قرآنی برای فرد وضع نشده است بلکه برای کلّ جامعه وضع شده است، به عبارت دیگر مخاطب در برخی آیات عام شمولی نیست بلکه مخاطب جامعه به معنای کلّی آن است.

مانند:

* وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُواْ أَيْدِيَهُمَا (سوره مائده 38)

توضیح مطلب این که نمیتوان بر طبق این آیه هر کسی که سارق و سارقه را گرفت، دستش را قطع کند، بلکه مخاطب این آیه جامعه به صورت کلّی است و به دلیل این که مسئول اجرای احکام در جامعه حاکم یا قاضی یا ولی فقیه است، این آیه مختص به ایشان میباشد.

** يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تَأْكُلُواْ أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ (سوره نساء 29)

توضیح مطلب این که این آیه خطاب به جامعه بما هی جامعه میباشد و به معنای عام شمولی یا عام بدلی نمیباشد.

بر خلاف فخر رازی که در این آیه دو احتمال ذکر کرده اند :

الْمَسْأَلَةُ الثَّالِثَةُ: قَوْلُهُ تَعَالَى: لَا تَأْكُلُوا أَمْوالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْباطِلِ يَدْخُلُ تَحْتَهُ أَكْلُ مَالِ الْغَيْرِ بِالْبَاطِلِ، وَأَكْلُ مَالِ نَفْسِهِ بِالْبَاطِلِ لِأَنَّ قَوْلَهُ: أَمْوالَكُمْ يَدْخُلُ فِيهِ الْقِسْمَانِ مَعًا، كَقَوْلِهِ: وَلا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ يَدُلُّ عَلَى النَّهْيِ عَنْ قَتْلِ غَيْرِهِ وَعَنْ قَتْلِ نَفْسِهِ بِالْبَاطِلِ. أَمَّا أَكْلُ مَالِ نَفْسِهِ بِالْبَاطِلِ. فَهُوَ إِنْفَاقُهُ فِي مَعَاصِي اللَّه، وَأَمَّا أَكْلُ مَالِ غَيْرِهِ بِالْبَاطِلِ فَقَدْ عَدَدْنَاهُ.

(التفسير الكبير (مفاتيح الغيب) نویسنده : الرازي، فخر الدين    جلد : 10  صفحه : 57)

احتمال اول: (أَكْلُ مَالِ الْغَيْرِ بِالْبَاطِلِ)

احتمال دوم: (أَكْلُ مَالِ نَفْسِهِ بِالْبَاطِلِ)

در حالی که به قرینه وجود کلمه (بینکم) در آیه، احتمال دوم موجه نبوده و قابل قبول نمیباشد.

زیرا اموالی که قرار باشد به صورت مجموعی و بین همه تصرف شود نمیشود متعلق به یک نفر باشد و به عبارت دیگر با قبول این احتمال باید آیه را اینطور معنا کرد که (هر کس اموال خودش را بین دیگران به باطل نخورد) و این عبارت مسلماً بی معنا خواهد بود.

معنای أکل:

در معنای أکل نیز بین علماء اختلاف شده است:

- عده ای معنای اکل را در دهان گذاشتن هر چیزی و جویدن و بلعیدن میدانند.

- عده ای به دهان گذاشتن هر چیزی و بلعیدن میدانند حتی اگر بدون جویدن باشد.

- عده ای به دهان گذاشتن فقط غذا و بلعیدن آن را أکل میدانند (لذا سید مرتضی قائل است که بلعیدن سنگ ریزه، روزه را باطل نمیکند چون غذا نیست).

- أهل سنت أکل را (بكل ما أدخله إلى جوفه أو مجوف في جسده) (الشرح الکبير نویسنده : ابن قدامه مقدسی، عبدالرحمن بن محمد    جلد : 3  صفحه : 37) معنا کرده اند، لذا اگر مثلاً آمپولی به معده یا روده تزریق شود أکل صورت گرفته است چون مجوف است اما اگر به کبد تزریق شود روزه را باطل نمیکند چون کبد از غدد است و مجوّف نیست.

- نظر استاد: به نظر ایشان أکل به معنای عرفی خود میباشد و نیازی به ذکر این قیود نمیباشد.

معنای أکل در آیه ی فوق:

مرحوم علامه طباطبائی: (ولذلك سمي التصرف أكلا لكن لا كل تصرف بل التصرف عن تسلط يقطع تسلط الغير على المال بالتملك ونحوه كأنه ينفده ببسط سلطته عليه والتصرف فيه كما ينفد الأكل الغذاء بالأكل) (الميزان في تفسير القرآن نویسنده : العلامة الطباطبائي    جلد : 4  صفحه : 317) 

ترجمه: و به همین مناسبت است که تصرفات او را خوردن مى نامند، البته نه همه تصرفاتش را بلکه آن تصرفى را خوردن مى خوانند تواءم با نوعى تسلط باشد و با تسلط خود تسلط دیگران را از آن مال قطع سازد، مثلا آن مال را تملک نماید، و یا تصرفى از این قبیل کند، گویا با چنین تصرفى سلطه خود را بر آن مال انفاذ نموده ، در آن تصرف مى کند، همانطور که خورنده غذا در آن تصرف نموده ، آن را مى خورد. ( ترجمه تفسیر المیزان نویسنده : علامه طباطبایی    جلد : 4  صفحه : 500)

اشکال: با توجه به عبارت فوق، أکل فقط شامل تصرفات مُعدم و مُفنی میشود، و مطلق تصرفات را شامل نمیشود، همانطور که مرحوم علامه نیز در توضیح مطلب فوق، به این نکته تصریح میکنند.

مرحوم ایروانی: مراد از أکل تملّک است، نه مطلق تصرف.

(فإنّ الأکل فی الآیه کنایه عن التملّک أی لا یتملّک بعضکم مال بعض بشی ء من الأسباب عدا سبب التّجاره عن تراض)

(حاشیه المکاسب نویسنده : ایروانی نجفی، میرزاعلی    جلد : 1  صفحه : 113)

نظر استاد مددی: أکل در این آیه و در آیات مشابه مانند آیه ی: (لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَن تَأْكُلُوا جَمِيعًا أَوْ أَشْتَاتًا) به معنای مطلق تصرافات معدومه و غیر معدومه میباشد و شامل تصرفاتی مانند نشستن و برخواستن و کتاب خواندن و شنای در استخر خانه و حمام کردن و .... میشود، مگر تصرفاتی که عرف آنها را به قرینه حال خارج کرده باشد.

تقریر و برداشت آزاد

سید محمد علوی